De aan mij gestelde vraag naar “de grenzen aan de chemie” roept, zeker voor een wetenschapshistoricus, onmiddellijk enkele vervolgvragen op: wat is de scheikunde of chemie? Is dat vak in de loop van de geschiedenis verandert? En betekent dat dat ook de grenzen van en aan de chemie steeds veranderd zijn?

(1) Verschuivende grenzen: In het eerste deel van de voordracht zal ik een schets van de enorme veranderingen die de scheikunde in de loopt der eeuwen heeft ondergaan: van een kunst om stoffen te scheiden en weer tot producten – vooral geneesmiddelen, naar een wetenschap die de samenstelling van stoffen onderzocht en wetmatigheden probeerde te formuleren voor het verloop van chemische reacties. Daarbij trad er tevens een aardverschuiving op tussen het terrein van de scheikunde en de natuurkunde. Warmteleer, elektriciteit en magnetisme die eerst tot de chemie gerekend werden, verhuisden naar de fysica. Iets vergelijkbaars trad op bij de fysiologische chemie, de biochemie, en de moleculaire biologie. Grenzen verschoven dus voortdurend, en werden geconsolideerd door institutionele ontwikkelingen zoals het ontstaan van (nieuwe) opleidingen en het vastleggen van examenprogramma’s.

(2) Groei aan de grenzen: Daarna besteed ik aandacht aan de theoretische dynamiek van het vakgebied: de grote theoretische ontwikkelingen in de chemie vonden plaats tussen ongeveer 1840 en 1940: betere definiëring van de begrippen atoom en molecuul, de (driedimensionale) chemische structuurtheorie, het periodieksysteem, chemische thermodynamica en kinetiek, het kwantumchemisch molecuulmodel, e,d. Dit leidt tot een beeld dat de theoretische kern van de chemie eigenlijk “af” is en niet meer groei. De groei vindt plaats aan de grenzen van het vakgebied: life sciences, materials science, nanotechnologie, etc. Dus eigenlijk op gebieden die in strikte zin niet meer tot de chemie behoren. Sommigen gaan zover dat ze stellen dat de chemie een vak van het verleden is, zonder toekomst. Wat betekent dit voor het onderwijs? Moeten de natuurwetenschappelijk en technische vakken opgaan in één overkoepeld vak?

(3) Filosofische, normatieve en praktische grenzen: Aan het slot van de voordracht wil ik kort in gaan op principiële kentheoretische en ethische grenzen. Denk daarbij aan afwijkingen van de tweede hoofdwet, astrochemische processen met reactietijden in de orde van eeuwen, maar ook aan de rol die groene chemie en duurzaamheid zouden kunnen en moeten spelen? Zijn vanuit die optiek de grenzen van de huidige chemische praktijk in zicht?